Żywica – rodzaje, skład, zastosowanie

Żywica – co to jest?

Żywica to substancja, która wytwarzana jest w niektórych roślinach, najczęściej w drzewach, w szczególności drzewach iglastych. Występuje w specjalnych przestrzeniach międzykomórkowych lub przewodach żywicznych, natomiast wytwarzana jest przez otaczające je komórki wydzielnicze (żywicorodne). Sosna ma liczne przewody żywiczne, długie, biegnące wzdłuż pnia i konarów. Dodatkowo połączone są przewodami poprzecznymi, wskutek czego z miejsca uszkodzonego przez długi czas wypływają duże ilości żywicy. Żywica służy do zabezpieczania miejsc będących ranami drzewa. Jej barwa zależy od gatunku drzewa, z którego ją pozyskano.

Skład żywicy

Żywice nie rozpuszczają się w wodzie, są bezpostaciowymi lub częściowo krystalicznymi mieszaninami nielotnych związków organicznych, głównie terpenoidów (kwasy żywiczne i ich pochodne) oraz związków fenolowych.

Niektóre rodzaje żywic

• balata– z roślin z rodziny sączyńcowatych,
• bursztyn-bałtycki (jantar) – kopalna żywica drzew iglastych[3],
• damara– z drzew rodzaju damarzyk Shorea,
• gutaperka– z roślin z rodziny sączyńcowatych,
• haszysz– wysuszona żywica z kwiatostanów konopi indyjskich,
• ladanum– z czystką,
• laka- z drzew lakowych,
• mirra– z balsamowca mirry,
• sandarak- z drzew rodziny cyprysowatych,
• żywica sosny– z sosny, najczęściej sosny zwyczajnej.

Zastosowanie żywicy

Żywica pozyskiwana jest z żywych drzew przez tak zwane żywicowanie (proces pozyskiwania żywicy z drzew, głównie sosny poprzez nacinanie kory i zbiór wycieku do specjalnych pojemników), a także ze ściętych drzew, konarów i igliwia. Jednak należy zaznaczyć, że otrzymana tym drugim sposobem jest gorszej jakości. Żywice mają bardzo różne zastosowanie, w zależności od konkretnego rodzaju. Niektóre z nich wykorzystywane są w farmakologii w postaci lekarstwa lub konkretnych składników do produkcji lekarstwa. Z niektórych żywic produkuje się naturalną kalafonię, szelak i terpentynę. Wykorzystywane są między innymi do wyrobu farb i lakierów. Trzy tysiące lat temu w Chinach z żywicy wytwarzano lak. Żywica jest surowcem wykorzystywanym do produkcji narkotyków, kosmetyków, tworzyw sztucznych i wielu innych produktów, np. izolacji podwodnych przewodów elektrycznych. Na Syberii żywica tamtych gatunków modrzewia, zarówno syberyjskiego, jak i dahurskiego pozyskiwana jest w celu żucia i zgodnie z procedurami ma ona własności oczyszczające i dezynfekujące jamę ustną. Kopalna żywica, którą stanowi bursztyn ma szerokie zastosowanie w jubilerstwie.

Biżuteria z żywicy

Żywicowanie

Jest to proces, w którym pozyskiwana jest żywica z drzew, przede wszystkim z sosny. Polega on na nacinaniu kory oraz zbieraniu wycieku do przeznaczonych do tego specjalnych pojemników. Żywica od dawna była wykorzystywana i pozyskiwana głównie poprzez nacinanie pni drzew. W rejonach południowej Francji żywicowane były drzewa już w IV-V wieku p. n.e. Dokonywano tego za pomocą tak zwanej metody płatowej, czyli zlikwidowania płata kory. Wszyscy żywiczarze byli wyposażeni w specjalne siekierki, które wykorzystywane były przez nich do ścinania kory.

Żywicowanie – trochę historii

Na początku XIX w. na polskich ziemiach pozyskiwano żywicę ze świerków. Dopiero w XX wieku rozpoczęto proces żywicowania sosny, na początku metodą francuską. W latach 30. XX w. żywicowanie sosen zaczęło mieć znaczenia gospodarcze. Opracowano polską znakomitą metodę żywicowania, która bazowała na metodzie żeberkowej. Do żywicowania można zastosować jedynie zdrowe drzewa do 6 lat przed planowanym wycięciem. Przeciętnie 100 lat to wiek rębności sosen w Polsce. Na pniu można wykonać od 1 do 3 żywiczarskich spał, w zależności od od rozmiarów pierśnicy, w formie ukośnych nacięć (żłobków). W sosnach usuwano z dolnej części pnia nadmiar kory, a następnie żłobikowym nożem tworzono ukośne nacięcia, które przecinały kanały żywiczne, z których żywica spływała do umocowanych niżej pojemników. Spały nie powinny łącznie przekraczać 3/4 obwodu drzewa, by pas nienaruszonej kory, który został pozostawiony umożliwiał drzewu utrzymywanie właściwych procesów życiowych. Odpowiednio przeprowadzone żywicowanie umożliwia wieloletnie i wielokrotne pobieranie żywicy z tego samego drzewa, w tzw. obiegach, od 1- do 6-letniego. Źle wykonane nacięcie, np. zbyt głębokie może uszkodzić tkanki roślin i znacznie osłabić drzewo, a nawet doprowadzi do stopniowego obumierania. Ma na to wpływ również zwiększona podatność na choroby oraz zmniejszona odporność na uszkodzenia spowodowane przez szkodniki. Z uwagi na to, że twardniejąca na powietrzu żywica powoduje zasklepianie się nacięć, spały odnawiane są mniej więcej co tydzień. Zależy to od przyjętego obiegu, natomiast pojemnik z zawartością zebranej żywicy opróżniany raz w miesiącu. Spały przedłużane są stopniowo i systematycznie w kierunku wierzchołka drzewa. Proces pozyskiwania żywicy odbywa się na początku maja, aż do połowy października. Najczęściej poddawanym temu gatunkiem w Polsce była sosna zwyczajna. Można wymienić też inne metody pozyskiwania żywicy, np. z drewna już ściętych drzew, jednakże należy zaznaczyć, że jest ona zdecydowanie gorszej jakości. Po 1994 roku zaprzestano w Polsce żywicowania w celach gospodarczych. Na potrzeby rodzimego przemysłu żywicę zaczęto sprowadzać z Chin, Brazylii i Ukrainy, w ilości około 4-5 tys. ton rocznie.

Żywice epoksydowe

Żywice epoksydowe to rodzaj jedno lub dwuskładnikowych żywic syntetycznych, które zdolne są do tworzenia nietopliwych i nierozpuszczalnych tworzyw sztucznych na skutek reakcji sieciowych z udziałem ugrupowań epoksydowych. Składnikami żywic epoksydowych są zazwyczaj: polifenole zwykłe (rzadziej poliglikole) oraz epichlorohydryna lub oligomery posiadające na końcach ugrupowania epoksydowe. Żywica epoksydowa w zależności od masy cząsteczkowej i struktury lepką cieczą lub topliwym ciałem stałym rozpuszczalnym w ketonach aromatycznych węglowodorach. Utwardzona żywica epoksydowa staje się nietopliwa, bardzo przyczepna do prawie wszystkich materiałów oraz chemoodporna.

Zastosowanie żywicy epoksydowej

Żywice epoksydowe stosuje się w formie lepiszczy laminatów konstrukcyjnych, do zalewania elementów elektrycznych, jako kleje do metali, a także jako surowiec do budowy różnego rodzaju form twardych.

Żywice kopalne

Żywice kopalne stanowią produkt utleniania i polimeryzacji kwasów żywicznych, które zawarte są w sokach roślin drzew iglastych z rzędu sosnowców (Pinales), cyprysowców (Cupressales) i araukariowców (Araucariales) oraz liściastych z rzędu bobowców (Fabales). Zawartość polimeru zależy przede wszystkim od warunków środowiskowych w jakich twardniała dana żywica. Przede wszystkim ciepły klimat miał dobry wpływ na szybszą polimeryzację (reakcję w wyniku której związki chemiczne o niewielkiej masie cząsteczkowej nazywane również monomerami lub mieszaniną kilku takich związków reagują same ze sobą, aż do wyczerpania wolnych grup funkcyjnych, w wyniku czego dochodzi do powstania cząsteczki o wielokrotnie większej masie cząsteczkowej od substratów, tworząc polimer). Powstałe w tychże warunkach bryłki żywicy najczęściej są niezwykle klarowne i wyraziste. Niestety równocześnie są dosyć kruche. Polimeryzacja w zasolonych wodach morskich trwała dość długo. Żywica stawała się jednak twardsza i wewnętrznie stabilniejsza. Niestety z uwagi na ogromna zawartość mikroskopijnych pęcherzyków cieczy i gazów, często traciła swoją przejrzystość. Warunki geologiczne miały duży wpływ na stopień stabilności żywicy.

Podział żywic kopalnych

Z uwagi na stopień polimeryzacji żywice kopalne można podzielić na: bursztyny i kopale. Zazwyczaj nie występują bursztyny młodsze niż mioceńskie (7 mln lat) i kopale starsze niż plioceńskie (5 mln lat). Aktualnie wyróżnia się ponad 60 rodzajów żywic kopalnych, w tym najstarsze pochodzą z utworów dewońskich Kanady. Natomiast najmłodsze można znaleźć w osadach holocenu Ameryki Południowej, Afryki, Australii, Nowej Zelandii oraz w Europie. Warto zaznaczyć, że bardzo wiele żywic wytwarza się również obecnie, np. guma arabska, kopal manila, mastic, mirra i wiele innych. Współcześnie prowadzone są zakrojone na szeroką skalę badania chemiczne, fizyczne, paleontologiczne i genetyczne, które mają na celu zidentyfikowanie drzew macierzystych dla poszczególnych typów żywic kopalnych. A to wszystko po to, by ustalić genetyczne powiązania pomiędzy nimi, a także odpowiednią ich klasyfikację.

• Ajkait (aikit) to zasiarczona odmiana rumenitu, prawdopodobnie z grupy kopalitu, która zawiera kwas bursztynowy. Występuje w barwie czerwono-brązowej, sporadycznie w jasnożółtej lub miodowo-żółtej. Ajkait zazwyczaj jest nieprzezroczysty, jednakże w cienkich odłupkach przeświecająco żółto. Aikit jest bardzo kruchy, ma przełam muszlowy. W 47% rozpuszczalny jest w chloroformie, w 27% w eterze i w 16% w alkoholu. Spotykany jest we wkładkach węgla brunatnego w osadach późnej kredy (cenoman) w Ajka (Węgry). Ajkait tworzył bryłki o wielkości od 1 do 2 cm, rzadziej bryłki większe do 5cm. Występował z uwęglonymi szczątkami drzew iglastych, ale bardzo prawdopodobne jest to, że nie były one jego drzewem macierzystym.
• Ambryt (ambryt, amboryt) – to odmiana retynitu. Ma żółtawą, żółtawo-szarą, żółtą, brązowo-żółtą lub ciemnobrązową barwę. Jest przezroczysty do przeświecającego. Jest bardzo kruchy, a jego przełam jest muszlowy. Ambryt zapala się o wiele łatwiej niż kopal Kauri i pali się jasnym kopcącym płomieniem. Wydziela bardziej bitumiczny, niż aromatyczny zapach. Z wielkim trudem rozpuszcza się w rozpuszczalnikach. Można go znaleźć w pokładach węgla brunatnego, które zalegają wśród piaskowców i łupków miocenu na Nowej Zelandii. Wcześniej pozyskiwany był w dużych ilościach w kopalniach w okolicy Durry koło Auckland na Wyspie Północnej.W tych rejonach zazwyczaj wytwarzał nieduże okruchy, jednakże zdarzały się także wielkie bryły (wielkości pięści lub głowy dorosłej osoby). W pobliżu Auckland znajdowany jest również w węglu brunatnym widocznym na klifie na brzegu morza oraz na przyległych do niego plażach. W niewielkich ilościach występował w kopalniach węgla brunatnego w rejonie Motupipi koło Nelson na Wyspie Południowej. Ambryt wzmiankowany jest także z okolic Hyde, Caversham, Tuapeka, Waitahuna i Dunstan.
• Burmit (bermit, birmit) to odmiana rumenitu. Zawiera kwas bursztynowy w 2%. Burmit jest wodnisto-żólłtawy, ciemnopomarańczowy, brązowy rzadziej wiśniowo-czerwony i czerwono-brązowy. Najcenniejszymi okazami są te o perłowych tonach. Burmit w ultrafiolecie fluoryzuje zielono. Ten rumenit jest pozyskiwany ze złóż wtórnych w dolinie Hukawng w stanie Kachin w Myanmarze (dawniej Birma). Burmit występuje tam w niebieskich iłach eocenu na głębokości 10-15 m. Tworzy nieregularne zwykle matowe bryłki na powierzchni. Zawiera inkluzje roślinne i zwierzęce, najczęściej w odmianach o wiśniowej i czerwonej barwie. Analiza faunistyczna wskazuje na to, że macierzysta żywica burmitu utworzyła się w późnym albie.
• Bursztyny (amber, agtstein, bernstein) – to ogólne określenie dla żywic kopalnych. Niegdyś nawiązywało jedynie do bursztynu bałtyckiego, następnie wykorzystywano je również dla określenia innych żywic z wyjątkiem kopali. Aktualnie tę nazwę wykorzystuje się dla określenia praktycznie wszystkich żywic kopalnych. Powoduje to dość duże problemy w ich systematyce. Niezwykle istotnym wskaźnikiem ułatwiającym określenie związków genetycznych pomiędzy poszczególnymi typami bursztynów jest kwas bursztynowy C4H6O4. Bursztyny z uwagi na zawartość dzieli się na retynity, sukcynity, rumenity. Większość tych bursztynów charakteryzuje się ciemną barwą i nieprzezroczystością. Na skutek utleniania powierzchnię bursztynów pokrywa porowata kora. Bursztyny w różnym stopniu są rozpuszczalne w alkoholu, eterze i chloroformie. Palą się intensywnym, jednakże częstokroć kopcącym płomieniem wydzielając żywiczny lub bitumiczny zapach. Bursztyny występują w wielu osadach od późnego triasu, aż do późnego miocenu.
• Bursztyn austriacki to żywica kopalna spotykana w osadach różnego wieku w Austrii. Najstarszy bursztyn austriacki, który nieprawidłowo nazywany jest kopalitem znaleziono w osadach późnego triasu (kopalit z Lunz). W wieku późno-kredowym znaleziono schraufit. Jaulingit i rosthornit pochodzi z osadów eocenu. W osadach miocenu, (około 14-13 mln lat) występuje w Göriach nieopodal Turnau, a także późnego miocenu (7-6 mln lat) w Zillingdorf (Austria).
• Bursztyn bałtycki (jantar, seastone, seestein) to jeden z najbardziej popularnych i pożądanych rodzajów bursztynu. Stanowi odmianę sukcynitu. Bursztyn bałtycki tworzy mniej lub bardziej regularne bryłki. Bursztyny wykopywane z ziemi bardzo często pokrywane są porowatą, nieprzezroczystą korą. Wyławiane z morza bryłki mają matową powierzchnię. Bryłki bursztynu bałtyckiego wyłowione z morza mają charakterystyczną matową powierzchnię wygładzoną w wyniku toczenia po piaszczystym dnie. Bursztyn bałtycki jest jasnożółty do brunatnego, sporadycznie bezbarwny, mlecznobiały, niebieski, zielonkawy, czerwony i czarny. Bursztyn bałtycki jest przezroczysty, przeświecający do nieprzezroczystego. Przełam bursztynu bałtyckiego jest muszlowy lub schodkowy, natomiast rysa biała. Niegdyś ze względu na wygląd bądź kolor wyróżnić można było wiele odmian bursztynu bałtyckiego, tj. kościak, maślak lub tłuściak. Zdarza się, że bursztyn bałtycki zawiera inkluzje roślinne i zwierzęce. Warto nadmienić, że wyglądają one zupełnie inaczej niż w równowiekowym bursztynie ukraińskim, natomiast takie same jak te, któe znajdują się w uważanym za mioceński bursztynie z Bitterfeldu. Bursztyn bałtycki pozyskiwany jest z wielu różnych złóż, które zalegają w utworach od eocenu (około 54 mln. lat) do holocenu w należącym do Rosji obwodzie kaliningradzkim. Tam też znajduje się z beckerytem, gedano-sukcynitem i stantienitem w rejonie Gdańska, na Kurpiach, w Borach Tucholskich oraz innych miejscach na terenie Polski. Również można go spotkać na Łużycach (w Niemczech), Litwie, Łotwie, Estonii, Finlandii, Szwecji i Norwegii. Bursztyn Bałtycki znaleźć można również na wybrzeżach Morza Północnego w Anglii – przede wszystkim w okolicy Cromer, rzadziej w innych miejscach (hrabstwo Norfolk), w okolicy Great Yarmouth, Southwold, Aldeburgh i Felixstowe (hrabstwo North Sea), a także na południu w okolicy Walton-on-the-Na ze w hrabstwie Essex), Francji i Danii. Bursztyn Bałtycki wzmiankowany jest także z Czech i Słowacji. Do tej pory wiek bursztynu bałtyckiego nie został ustalony, ponieważ nie występuje on na złożu pierwotnym. Najstarsze osady bursztynonośne wtórne nazywane „niebieską ziemią” mają swoje pochodzenie w późnym eocenie. Powszechnie uważa się jednak, że co najmniej jego fragment powstał już w paleocenie. Można przypuszczać, że bursztynodajne lasy rosły w północnej Europie jeszcze w miocenie. Nie jest znane macierzyste drzewo bursztynodajnej żywicy. Przez wiele lat uważano, że była nim tajemnicza sosna bursztynowa: Pinus succinifera. W bursztynie bałtyckim odnaleziono obecność szczątków aż jedenastu gatunków sosen. Nie odnaleziono jednakże żadnych dowodów na to, że któraś z sosen produkowała w nadmiarze żywicę. Z innych drzew odpowiednich dla półkuli północnej sugerowano modrzew japoński (Pseudolarix amabilis=Abies leptolepis=Larix kaempferi), który miał pochodzić z północnych Chin, na co wskazuje sama nazwa. Ostatnimi czasy zastanawiano się, czy drzewem macierzystym bursztynu bałtyckiego nie są przypadkiem araukarie (Araucariaceae). Jedna z nich – soplica australijska (Agathis australis Dammara australis), która rośnie przede wszystkim na Nowej Zelandii jest drzewem macierzystym kopalu Kauri, którego widmo w podczerwieni jest bardzo podobne do widma bursztynu. Warto jednak podkreślić, że w eocenie roślina ta w ogóle nie występowała na półkuli północnej. W ostatnim czasie eoceńskie żywice kopalne zawierające kwas bursztynowy zostały odnalezione we wkładkach węgla brunatnego (w osadach piaszczysto-ilastych na wyspach Axel Heiberg i Somerset z Archipelagu Królowej Elżbiety w Kanadzie). Eoceńskie żywice kopalne tworzą bryłki o wielkości do 4 cm. Bardzo często tkwią one w drewnie, szyszkach i łuskach, które należą do modrzewnika (Pseudolarix) z rodziny sosnowatych (Pinaceae). To odkrycie z punktu widzenia bliskości położenia w paleogenie północnej Europy i Kanady może być swoistym przełomem w badaniu polegającym na sprawdzaniu pochodzenia bursztynu bałtyckiego. 

Odmiany bursztynu bałtyckiego to:

• kościak (bastard amber, bone amber, knohen, osseous amber) – dawna, ale czasami jeszcze stosowana nazwa nieprzezroczystego bursztynu bałtyckiego o barwie zbliżonej do kości słoniowej. Barwa ta została wywołana zawartością niezliczonych mikroskopijnych pęcherzyków powietrza. Zbyt dobrze się nie poleruje, a także wykazuje największą zawartość kwasu bursztynowego ze wszystkich bursztynów,
• maślak (butter amber) – stara nazwa odmiany bursztynu o żółtej barwie,
• sonnen flinten (sun-spangled amber) dawna handlowa nazwa bursztynu wygrzewanego w oleju roślinnym. W efekcie kamień zmienia barwę na jaśniejszą, natomiast w jego wnętrzu pojawiają się charakterystyczne płatko-kształtne pęknięcia.
• tłuściak (fushun amber) – stara nazwa odmiany bursztynu o barwie i połysku podobnym do gęsiego tłuszczu.
• Bursztyn chiński jest kopalną żywicą (być może odmianą rumenitu). Ma żółtą, żółtobrązową barwę. Występuje w pokładach węgla formacji Guhengzi (Iprez – ok. 50 mln. Lat), które były eksploatowane w kopalni Fushun w prowincji Liaoning w Chinach. Jego dużą wartością są inkluzje roślinne między innymi kwiaty, grzyby, nasiona, liście oraz igły sosny, a także inkluzje zwierzęce między innymi muchówki, osy, pszczoły, mrówki, sporadycznie świerszczowate modliszki, chrząszcze, motyle mniejsze, termity, pająki, stonogi, skorpiony, żaby i jaszczurki, pióra i sierść ssaków.
• Bursztyn dominikański– stanowi odmianę retynitu – zawiera nieduże ilości kwasu bursztynowego. Jego struktura jest warstwowa, a barwa jasnożółta do ciemnożółtej, pomarańczowej, miodowej, brązowej, rzadko czerwonej, błękitnej lub zielonawej. Bursztyn bałtycki zazwyczaj jest nieprzezroczysty i mało spękany. Fluoryzuje się w ultrafiolecie niebieskawo lub zielonawo. Bursztyn dominikański zawiera liczne inkluzje roślinne i zwierzęce. Powstawał w lasach liściastych (nie znaleziono w nim żadnych inkluzji roślin nagonasiennych). Drzewem macierzystym bursztynu dominikańskiego była jatoba (Hymenacea protera) z rzędu bobowców (Fabales). Znajduje się we wkładkach węgla brunatnego w piaskowcach trzeciorzędu na wyspie Haiti Dominikana. Bursztyn eoceński sprzed 40-33 mln lat jest wydobywany w okolicy La Toca, Palo Quemado, La Bucara i Los Cacaos w rejonie górskim La Cumbre (pomiędzy Puerto Plata i Santiago). Większość pozyskiwanego bursztynu pochodzi z tamtejszych kopalń. Złoża oligoceńskie, pochodzące sprzed około 25 mln lat występują w rejonie Palo Alt nieopodal Santiago.
• Bursztyn japoński– to kopalne żywice, występujące w różnowiekowych skalnych formacjach Japonii. Najstarszy bursztyn japoński zaliczany do grupy sukcynitu znaleziono w węglonośnych osadach formacji Ch o schi (apt – ok. 120 mln lat). Jednakże według niektórych źródeł bursztyn japoński jest wieku trzeciorzędowego, odsłaniających się w klifie nad brzegiem morskim w okolicy Togawa nieopodal Chousi w prefekturze Chiba. Bursztyn japoński tworzy okrągławe lub nieregularne bryłki o wielkości do 9cm. Jest czerwono-brązowy do intensywnie pomarańczowego, rzadziej żółtego. Jest przeświecający do przezroczystego. Ma połysk woskowy do żywicznego oraz zawiera inkluzje owadów. Trochę młodszy, który prawdopodobnie jest odmianą retynitu, występuje w osadach formacji Taneichi i Kunitan (santon – ok. 85 mln lat) na wyspie Honsiu w Japonii. W kopalni „Kuji” znajdującej się na zboczu góry pozyskiwany jest w większych ilościach. Bursztyn japoński znajdywany jest także na plażach w pobliżu Goishi oraz innych miejscowości nadmorskich w północno-wschodniej części wyspy. Bursztyn japoński tworzy bryłki różnej wielkości – największa z nich ważyła do 22kg. Występuje w kolorach żółtym z zielonawym odcieniem, pomarańczowym w wielu różnych odcieniach, żółtawo-białym, żółtawo-brązowym, jasnobrązowym, sporadycznie czarnym. Zdarza się, że jest pasiasty nieprzezroczysty i spękany. Bursztyn japoński podgrzany często pęka i rozpada się. Bursztyn wydziela specyficzny zapach podobny do kamfory. Liczne inkluzje owadów sprawiają, że jest niezwykle cenny i estetyczny. Bursztyn mezozoiczny (bez precyzowania konkretnego wieku) jest wzmiankowany z pokładów węgla brunatnego eksploatowanych w okolicy Kitakyushu w prefekturze Fukuoka. Bursztyn napotkany w osadac węglonośnych w okolicy Hanakawa w prefekturze Ibaraki jest przed trzeciorzędowy. Tworzy bryłki o wielkości 3 cm. Jest brązowo-żółty do czerwono-brązowego.
• Bursztyn libański – to odmiana retynitu. Ma jasnożółty, pomarańczowy, ciemno-czerwony, a czasami kremowo-biały, czerwonawy, brązowy lub niemalże czarny kolor. Ma strukturę przezroczystą do nieprzezroczystej. Najczęściej jest bardzo kruchy, rzadko zwarty. Zawiera najstarsze znane inkluzje zwierzęce, tj. muchówki, chrząszcze, pająki, motyle mniejsze, roztocza, larwy. Bursztyn libański zawiera też liczne inkluzje roślinne , tj. pyłki, nasiona, większe fragmenty np. korzonki, łodyżki grzybów, organizmów jednokomórkowych i wiele innych. Jego drzewem macierzystym były araukarie. Występuje w szarych piaskowcach wczesnej kredy (apt – ok. 130 mln lat) w okolicy Jazzine, Daher El Baidhar, Bireh, Kfar Niss, Hammana, Baabda i innych (Liban). Częstokroć znajduje się tam w zwęglonych szczątkach drzew macierzystych np. lignit. Znaleziony został również w piaskowcach aptu (ok. 120 mln lat) w dolinie rzeki Zagra w rejonie Wadi Zerka w Jordani.
• Bursztyn północnoamerykański to żywice kopalne, które znajdują się w formacjach skalnych Stanów Zjednoczonych z różnych wieków. Najstarszy bursztyn północnoamerykański pochodzi z osadów formacji Chinle (późny tras) w Arizonie i Nowym Meksyku. Występuje w kolorze miodowo-żółtym do czarnego. Jest przezroczysty. Cypryśnik bagienny był jego drzewem macierzystym. W osadach wczesnej kredy lub w Kanas znaleziony został jelinit. Bursztyn występujący w pokładach węgla formacji Chandler i Prince Creek nad rzekami Kaolak, Ketik i Kuk na Alasce jest również wczesno-kredowy. Bursztyn późno-kredowy występuje w niewielkich ilościach w różnych formacjach na terenie całych Stanów Zjednoczonych. Bursztyn z New Jersey jest najbardziej znanym bursztynem występującym w formacji Raritan (turon – 94 mln lat). Trochę młodszym jest kampan – ok. 75 mln lat. Spotykany jest w pokładach węgla brunatnego formacji Fruitland w basenie San Juan w Nowym Meksyku w Stanach Zjednoczonych. Tkwi on w pniach cypryśników (uwęglonych). Najmłodszy (mastrycht) został napotkany w osadach formacji Hell Creek niedaleko Glendive w Montanie. Występuje w kolorze czerwonym w różnych odcieniach. Z mastrychtu pochodzi również cedaryt z Wyoming. Bursztyn znaleziony w stanie Maryland jest uważany za późno-kredowy. Za kredowy (bez sprecyzowania konkretnego wieku) uważany jest bursztyn, który występuje w pokładach węgla brunatnego w Północnej Karolinie oraz wheeleryt z Nowego Meksyku. Niedaleko Malvan w stanie Arkansas wynaleziona została żywica subfosylna, tzw. bursztyn z Arkansas, tkwiąca we wkładkach węgla brunatnego. Zawiera inkluzje zwierzęce, tj. owady, pajęczaki i roślinne. Bursztyn występujący w łupkach ilastych w Simi Valley pochodzi z eocenu w Kalifornii. Trzeciorzędowym, bez uściślenia wieku jest bursztyn napotkany w piaskach na wyspie Nantucket w stanie Massachusetts.
• Bursztyn rosyjski to żywice kopalne, które występują w formacjach skalnych Rosji. Odmiana retynitu pochodzi z późnej kredy. Znajdowana była w pokładach węgla na półwyspie Tajmyr na Syberii. Bursztyn rosyjski tworzy małe łamliwe bryłki. Ma żółty kolor, jest przezroczysty. Bursztyn rosyjski zawiera liczne inkluzje. Warto wspomnieć również o bursztynie z Jakucji. Odmiana rumenitu pochodzi z paleocenu. Występuje w pokładach węgla brunatnego na wyspie Sachalin i na zachodnim wybrzeżu Morza Ochockiego. Bursztyn rosyjski występuje w kolorze pomarańczowym, czerwonym i brązowym. Jest przezroczysty do przeświecającego. Wewnątrz ma drobne spękania, co powoduje wspaniałe lśnienia. Wytwarza spłaszczone, soczewkowate bryłki, które tkwią w uwęglonych szczątkach drzew macierzystych. Najbardziej znanym jest bursztyn bałtycki z eocenu.
• Bursztyn ukraiński– jest odmianą sukcynitu. Ma żółtobiały, żółty, czerwony, brązowo-żółty, lub brązowo-wiśniowy kolor. W różnym stopniu przezroczysty. Sporadycznie pokryty jest grubą, brązową i porowatą korą. Może występować w około 50 miejscach w zachodniej części Ukrainy. W dużych ilościach jest pozyskiwany ze złóż „Pugacz” w Klesowie i „Wilnie” w okolicach Dubrowika koło Równego na Wołyniu (kolejne trzy lokalizacje są obecnie rozpoznawane). Bardzo perspektywiczny jest obszar na wysokim prawym brzegu Dniepru. Ciągnie się on pasem o długości 70 km i szerokości 1,5 km pomiędzy wsiami. W większych ilościach występuje również w nadkładzie mioceńskich złóż siarki w okolicy Jazowa, Niemirowa, Rozdola i Podorożnieńska. Tworzy tam bryłki wagi do 1500 g. W Polsce niewielkie ilości bursztynu ukraińskiego napotkane zostały na Polesiu.
• Bursztyn z Chiapas – jest to bursztyn meksykański i odmiana retynitu, która występuje w osadach od późnego oligocenu do wczesnego miocenu (35-25 mln lat) w rejonie Simojovel w stanie Chiapas (Meksyk). Bursztyn z Chiapas wyglądem przypomina bursztyn dominikański. Bursztyn z Chiapas występuje w czerwonym kolorze w wielu różnych odcieniach, sporadycznie jest jasno-zielonawy, a nawet niemalże bezbarwny. W ultrafiolecie fluoryzuje zielono. Mieszczą się w nim liczne zachowane inkluzje roślinne i zwierzęce. Bursztyn z Chiapas powstawał w lasach liściastych nie znaleziono w nim żadnych nagonasiennych inkluzji roślinnych). Drzewem macierzystym była jatoba (Hymenacea protera) z rzędu bobowców (Fabales).
• Bursztyn z New Jersey jest to żywica kopalna, która występuje w piaskach glaukonitowych formacji Raritan (w turon, około 84 mln lat temu) nieopodal Sayreville w stanie New Jersey. Bursztyn z New Jersey pozyskiwany jest w żwirowniach, a także licznych dzikich gliniankach. Tkwi w lignicie oraz wewnątrz towarzyszących mu konkrecji markasytu. Występuje w kolorze czerwonym w różnych odcieniach i żółtym. Zawiera wiele inkluzji roślinnych i zwierzęcych.
• Bursztyn z Xixia – jest to żywica kopalna, która występuje w zielonych mułowcach oraz szaro-czarnych piaskowcach późnej kredy (turon – ok. 86 mln lat) w Xixia w prowincji Henan (Chiny). Bursztyn z Xixia ma barwę czerwoną, rzadziej jasno lub ciemnożółtą. Bursztyn zawiera inkluzje roślin, pyłku, roztoczy oraz pęcherzyki wody i powietrza.
• Cedaryt to bursztyn kanadyjski, chemawinit – odmiana retynitu. Cedaryt ma brązowo-miodowy i czerwono-żółty kolor. Jest kruchy. Zawiera liczne inkluzje roślin – pyłek, nasion, fragmentów pędów i zwierząt – owadów, pająków, roztoczy. Uważa się, że drzewem macierzystym Cedarytu były araukarie (Araucariaceae), jednakże badania inkluzji roślinnych nie potwierdziły na razie tej tezy. Na złożach pierwotnych występuje w warstwach lignitowych późnej kredy (kampan – około 75 mln lat) nad jeziorem Grassy w prowincji Alberta oraz w różnych miejscach w prowincji Saskatchewan (Kanada).
• Duxyt– to mieszanina węglowodorów z żywicą i woskiem roślinnego pochodzenia. Duxyt jest ciemnobrązowy, nieprzezroczysty. Występuje w pokładach węgla brunatnego (burdygał – ok 20 mln lat temu), które eksploatowane dawniej były w kopalni „Emeran” w Duchcov (północne Czechy). Nowe znaleziska Duxytu pochodzą z kopalni odkrywkowych „Doly Bilina” na północ od Biliny oraz „Elly”, „Československé armády i „Obránců míru” nieopodal Komořan koło Mostu w rejonie Ústi (Czechy). Wytwarza krople i naskorupienia w szczelinach spękań zsylifikowanych pni przede wszystkim cypryśników (Taxodium dubium)z rodziny cypryśnikowatych (Taxodiaceae). Wypełnia także szczeliny spękań w twardym i zagęszczonym, białym wapieniu pelitowym eksploatowanym w kamieniołomie „Doly Nástup” w Tušimicach koło Kadanu. Powstał w wyniku diagenezy pierwotnej żywicy roślinnej.
• Glessyt – to odmiana retynitu. Jest czerwono-brązowy do brązowego, prawie nieprzezroczysty. Zawiera mikroskopijne pory oraz inkluzje organiczne. Jego źródłem jest żywica drzew liściastych. Prawdopodobnie jego drzewem macierzystym były osoczynowate (Burseraceae). Występuje z bursztynem, goitszytem i siegburgitem w złożach węgla brunatnego (miocen) eksploatowanych dawniej w kopalni odkrywkowej „Goitshe” w okolicy Bitterfeldu (Niemcy). Bogate wtórne nagromadzenie glessytu napotkano w osadach czwartorzędu na obszarze Łużyc (Niemcy). Do żywic kopalnych grup glessytu można zaliczyć mioceński bursztyn z Borneo.
• Jelinit (kansasyt)– to żywica kopalna z grupy cedarytu, zawierająca niedużą ilość kwasu bursztynowego. Tworzy zaokrąglone zazwyczaj jednak spłaszczone oraz obłupane bryłki na krawędziach. Brązowy w różnych odcieniach, sporadycznie żółty. Jelinit jest zmętniały, pasiasty lub smużysty, nieprzezroczysty do przeświecającego. W cienkich odłupkach przezroczysty o woskowym połysku. Sporadycznie pokryty jest cienką warstewką szarej kory. Jest bardzo kruchy, ma przełam muszlowy do nierównego. Jelinit fluoryzuje niebieskozielono w ultrafiolecie. Pali się kopcącym płomieniem wydzielając mocny żywiczny zapach. Jelinit matowieje pod wpływem eteru i rozpuszcza się w zimnym chloroformie (w 38%). Jest nierozpuszczalny w acetonie. Zawiera wiele licznych pęcherzyków powietrza i cieczy, inkluzje pirytu i lignitu oraz mikroinkluzje pyłku drzew iglastych, włóknistych bakterii, organizmów jednokomórkowych i innych. Jego drzewem macierzystym były araukarie (Araucariaceae). Napotykany w cienkich wkładkach lignitów w żółtawych iłach formacji Kiova, odsłaniających się u podłoża klifu na brzegu rzeki Smoky Hils w hrabstwie Ellswood w Kansas w Stanach Zjednoczonych. Aktualnie odsłonięcie to jest niedostępne z powodu spiętrzenia wód rzeki przez tamę zbiornika z powodu spiętrzenia wód rzeki przez tamę zbiornika retencyjnego.
• Kopale to całkiem młode żywice kopalne, które występują przede wszystkim w osadach czwartorzędnych. Są bezbarwne, żółtawe, rzadziej pomarańczowe. Zazwyczaj są przezroczyste. Na powierzchni mogą być przyciemnione. Są bardziej miękkie niż bursztyn. Po zanurzeniu w acetonie stają się lepkie na powierzchni. Kopale najczęściej zawierają liczne bardzo dobrze zachowane inkluzje roślinne i zwierzęce. Drzewem macierzystym kopali była głównie jatoba (Hymenea) z rodziny strączkowych (Leguminosae). Do grupy kopali można zaliczyć: kopal afrykański, kopal japoński, kopal Kaurii, kopal kolumbijski i kopal madagaskarski. Znane są również ze wschodnich Indii, Indonezji (wysp Sumatra i Borneo) oraz Filipin i Malezji.
• Kopal afrykański to kopalna żywica z grupy kopalu, która znajdowana była w osadach czwartorzędu ok. 100 tys lat temu. Znajduje się w glebie do głębokości 1m. Kopal afrykański tworzy bryłki o wadze do 2kg. Jego drzewem macierzystym była jatoba – Hymenea verucosa z rodziny strączkowych – Leguminosae. Częściowo może pochodzić także od kopaiw Copaifera lub danieli Daniellią. Kopal pozyskiwany jest przede wszystkim na południowym krańcu Kenii, jednak znany jest również z wybrzeża Tanzanii, północnej części wybrzeża Mozambiku, Sierra Leone, Gabonu, Konga, Zanzibaru, Maroka i Izraela.
• Kopal japoński to żywica kopalna, która napotkana została w osadach plejstocenu (około 33 tys lat.). Ma właściwości pośrednie między młodymi żywicami kopalnymi i retynitem. Ze względu na to w różnych źródłach uważany jest za kopal albo za najmłodszy bursztyn. Napotkany został podczas budowy autostrady nieopodal okolicy Mizunami w prefekturze Gif.
• Kopal Kauri (kauri gum) to kopalna żywica z grupy kopalu, która występuje w osadach plejstocenu (30-10 tys. lat). Nie zawiera kwasu bursztynowego. Jest jasnożółty, przezroczysty, kruchy i łamliwy. Zawiera inkluzje owadów. Jego drzewem macierzystym jest soplica australijska (Agathis australis=Dammara australis) z rodziny araukariowatych. Aktualnie drzewa te znaleźć można jeszcze w niektórych miejscach w Ausralii. Są one objęte całkowitą ochroną. Kopal Kauri pozyskiwany jest na północnym wybrzeżu Nowej Zelandii. Znany również z okolic Allendale w stanie Wiktoria w Australii.
• Kopal kolumbijski to kopalna żywica z grupy kopalu, która występuje w osadach czwartorzędu (600-400 lat). Kopal kolumbijski jest bezbarwny, jasnożółty i pomarańczowo-żółty. Jego drzewem macierzystym była jatoba (Hymenea courbarii) z rodziny strączkowych (Leguminosae). Kopal kolumbijski występuje od północnego Meksyku, poprzez Kostarykę, do południowej Brazylii w Ameryce Południowej. Pozyskiwany jest przede wszystkim w prowincji Santander w Kolumbii.
• Kopalit (copalin, copalit) to żywice kopalne wieku wczesno lub późno-kredowego, które spotykane są w osadowych formacjach skalnych w południowo-zachodniej Europie. Drzewem macierzystym kopalitu były araukarie (Araucariaceae). Najstarszy kopalit pojawia się w niedużych ilościach w iłach wczesnej kredy na wyspie Wight, a także w klifie nieopodal miejscowości Hasting na południowo-wschodnim wybrzeżu Wysp Brytyjskich. Kopalit tworzy tam nieduże okruchy, sporadycznie większe bryłki wielkości do kilku cm. Jest brązowy w różnych odcieniach, rzadziej brązowo-czerwony i czerwony. Nieprzezroczysty, czasami przeświecający. Kopalit z wyspy Wright zawiera inkluzje owadów. Najbardziej znany kopalit pochodzi z osadów formacji Nograro w okolicach Peniacerrada w Kantabrii (Alava, Hiszpania). Kopalit tworzy tam płaskie, soczewkowate skupienia w piaskowcach, a także nieregularne bryłki w czarnych iłach. Kopalit jest bardzo silnie spękany, przezroczysty do przeświecającego. Zawiera inkluzje owadów o ciemnawych konturach. Jest trochę młodszy albo występuje we wkładkach węgla brunatnego w marglach eksploatowanych w kamieniołomach w okolicy Archingeay w regionie Charente i Maritime (południowo-zachodnia Francja). Wytwarza tam bryłki wielkości od kilku mm do 20 cm. Kopalit jest ciemno-brązowy, rzadziej czerwony w różnych odcieniach i żółty. Kopalit jest nieprzezroczysty do przeświecającego, zawiera wiele inkluzji (przede wszystkim stawonogów żyjących kiedyś w ściółce). Co istotne nie występują one w najbardziej przezroczystej czerwonej odmianie. Można go napotkać również (prawdopodobnie) na złożu wtórnym w zalegających w nakładzie piaskach cenomanu. Z osadów cenomanu pochodzi także kopalit, znajdowany w okolicach Bezzonais, d’Ecommoy i Durtal w Basenie Paryskim oraz w okolicy Fouras w Akwitanii. Bardzo rzadki kopalit spotykany w klifie na wybrzeżu Atlantyka w pobliżu Caskais koło Lizbony w Portugalii pochodzi z turonu (ok. 90 mln lat). Według niektórych źródeł odmianą kopalitu jest aikait, hachettyt i bursztyn z Zatoki Perskiej.
• Krancyt (krantzit) to odmiana retynitu, która zawiera od 4 do 6% siarki. Krancyt może być żółty, przezroczysty lub biały nieprzezroczysty. W stanie świeżym Krancyt jest miękki, elastyczny i łatwo podzielny. Na powietrzu szybko twardnieje, na zwietrzałej powierzchni pokryty jest różnej grubości brudnożółtą korą. Krancyt słabo rozpuszcza się w eterze (6%) i alkoholu (5%). Pali się żywiołowo kopcącym płomieniem wydzielając ostry i nieprzyjemny zapach. Zawiera kuliste i owalne inkluzje gazowe. Występuje w mułkowatych piaskach eocenu, które zalegają w stropie pokładów węgla brunatnego eksploatowanych w kopalniach odkrywkowych w pobliżu Förderstedtu przede wszystkim w kopalni “Alexander”, Königsaue, Mücheln, Lattdorf, Bitterfeld i innych w Saksonii w Niemczech. Tworzy kuliste krople, które występują często ze szczelinami wysychania na powierzchni, rzadziej z niewielkimi fragmentami sopli. Krancyt najczęściej występuje w formie nieregularnych okruchów o ostrych krawędziach, o wielkości do 3 cm. Krancyt spotykany jest w zawierających wiele różnych fragmentów ksylitów piaszczystych osadach środkowego eocenu tworzących przewarstwienia w górnej grupie pokładów węgla brunatnego eksploatowanych w kopalniach odkrywkowych „Helmstedt”, „Treue” i „Schöningen” w pobliżu Helmstedtu w Saksonii (Niemcy).
• Retynity (resinit, retinelit, rezynit) to grupa żywic kopalnych różnego wieku, które charakteryzują się niską zawartością kwasu bursztynowego (0-3%). Zgodnie z najnowszymi badaniami, retynity powstały całkowicie w warunkach lądowych, być może też w słodkich wodach śródlądowych, co zdecydowanie wydłużyło proces ich polimeryzacji. Retynity występują w pokładach węgla brunatnego w Friesdorf, Roisdorf i innych w Niemczech. W Polsce w pokładach węgla brunatnego w Osieku Łużyckim, Olszynie koło Lubania Śląskiego, Skorogoszczy koło Niemodlina, Radomierzycach koło Zgorzelca i w okolicach Lwówka Śląskiego. Do grupy retynitów zaliczyć można: wczesno-kredowy bumit i bursztyn libański, późno-kredowy muckit, cenomańskie lub santońskie bursztyn z Tajmyru, neudorfit i walchowit, kampański cedaryt, eoceńskie gedanit, gedano-sukcynit, krancyt i rosthornit, oligoceńskie bursztyn dominikański i bursztyn z Chiapas, mioceńskie ambryt, duxyt, glessyt i symetyt. Możliwe, że retynitami są również późno-kredowy bursztyn japoński oraz nieustalonego wieku köflachit i middletonit. Niektóre z retynitów mają charakterystyczne dla rumenitu cechy, co może wskazywać na to, że stanowiły one materiał wyjściowy do powstania tego typu żywic.
• Rumenity (romanit, roumanit, rumänit) jest to grupa żywic kopalnych, które charakteryzują się średnią poniżej 5% zawartości kwasu bursztynowego i znacznym zasiarczeniem (powyżej 1%). Według najnowszych badań rumenity wskazują na ich związki genetyczne z delatynitem, schraufitem, symetytem i walchowitem. Prawdopodobnie nie mają nic wspólnego z sukcynitami. Występują w osadach od wczesnej kredy (ok. 100 mln lat) do wczesnego oligocenu w południowo-wschodnich Karpatach. Powszechnie uważa się, że rumenity mają czarną barwę, jednak w rzeczywistości są ciemnoczerwone, brązowe, brązowo-czerwone, brązowo-zielone, brązowo-żółte, żółte, wyjątkowo niebieskawe. Czasami wykazują efektowną perłową opalizację. Zazwyczaj są dość spękane, ale się nie kruszą. Fluoryzują w ultrafiolecie. Co istotne, zawierają zarówno roślinne, jak i zwierzęce inkluzje. Ich drzewem macierzystym były prawdopodobnie bobowce (Fabales). Napotkane w osadach kredy w rejonach Sibiu w Karpatach w Rumunii. W większych ilościach pozyskiwane były dawniej przy eksploatacji węgla brunatnego z piaskowców formacji Kliwa (oligocen) w podziemnych kopalniach w okolicy Colti w pobliżu Buzău na północny zachód od Budapesztu w Rumunii. Zawsze współwystępowały tam z uwęglonymi szczątkami drzew z gatunku Sequoixylon gypsaceum. Rumenity w Polsce napotykane są w osadach fliszu w rejonie Sanoka. Do grupy rumenitów można zaliczyć: cenomański aikait, albski burmit, wczesno-kredowy bursztyn z Zatoki Perskiej, późno-kredowy bursztyn azerbejdżajski, paleoceński bursztyn sachaliński, oligoceńskie almaszyt i muntenit. Prawdopodobnie rumenitami są także późno-kredowy schraufit, eoceński bursztyn chiński oraz nieznanego wieku delatynit i telegdyt. Odmiany: Almaszyt (almachit, almascit, almaschit, almashit, almaşit) dawna, czasami jeszcze stosowana nazwa odmiany rumenitu. Zawiera kwas bursztynowy. Występuje we wkładkach węgla brunatnego w osadach oligocenu zalegających w dolinie rzeki Almaşu w rejonie Piatra-Neami (Rumunia).